- Γράφει ο Κώστας Γ. Τσικνάκης
Αυτές τις μέρες έκλεισε ένας χρόνος από τον θάνατο της Άννας Βενέζη-Κοσμετάτου. Κηδεύτηκε σε στενό οικογενειακό κύκλο, όπως ήταν η επιθυμία της, στην αγαπημένη της Κεφαλονιά. Στο νησί, τόπο καταγωγής του συζύγου της Σπύρου Κοσμετάτου, ανέπτυσσε πολύπλευρη δραστηριότητα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως μέσω του Ιδρύματος Φωκά-Κοσμετάτου. Παράλληλα με τις άλλες υποχρεώσεις της εργαζόταν ακούραστα για τη διάδοση του συγγραφικού έργου του πατέρα της.
Όσοι είχαν συναντηθεί και συνομιλήσει έστω και για λίγο μαζί της συγκρατούν στη μνήμη τους μία ευγενική φυσιογνωμία, γεμάτη καλοσύνη, πρόθυμη να εξυπηρετήσει και να δώσει χρήσιμες πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα της ελληνικής πνευματικής ζωής.
Η Άννα Βενέζη γεννήθηκε το 1939. Γονείς της ήταν ο πεζογράφος Ηλίας Βενέζης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Ηλία Μέλλου), από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας, και η Σταυρίτσα Μολυβιάτη, επίσης από τις Κυδωνίες. Ανατράφηκε και έζησε σε ένα πνευματικό περιβάλλον.
Την περίοδο της Κατοχής, η τριμελής οικογένεια κατοικούσε σε ένα μικρό διαμέρισμα, στην οδό Σπυρίδωνος Τρικούπη 4, στο κέντρο της Αθήνας. Η μικρή Άννα, ύστερα από παρότρυνση των γονιών της, διατηρούσε λεύκωμα. Σε αυτό, ακολουθώντας τη συνήθεια αρκετών παιδιών της γενιάς της, ζητούσε από όσους κατά καιρούς επισκέπτονταν το σπίτι της να γράφουν κάποιες σκέψεις τους.
Ανάμεσα στους τότε επισκέπτες του σπιτιού ήταν και ο ποιητής Κώστας Βάρναλης. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του, η τετράχρονη κόρη του ζευγαριού του έδειξε το λεύκωμά της, παρακαλώντας τον να σημειώσει κάτι. Εκείνος, προτίμησε να γράψει ένα ποίημα και να της το αφιερώσει. Φρόντισε, ωστόσο, να κρατήσει αντίγραφό του.
Λίγο καιρό αργότερα, το έδωσε στους υπευθύνους έκδοσης του μηνιαίου λογοτεχνικού περιοδικού «Τέχνη και Ζωή», οι οποίοι έκριναν ότι έπρεπε να γίνει γνωστό. Το ποίημα, δημοσιεύτηκε στο έβδομο τεύχος του περιοδικού, που κυκλοφόρησε τους μήνες Μάρτιο-Μάιο του 1944.
Παρατίθεται εδώ σε μονοτονικό, με τη διατήρηση της ορθογραφίας.
ΣΤΗΝ ΚΟΡΟΥΛΑ ΤΟΥ ΒΕΝΕΖΗ
Με το παίζω, παίζεις, παίζει
του μπαμπά και της μαμάς
ήρθε στο ντουνιά να παίζει
η κορούλα του Βενέζη.
Μα δεν ξαίρω τί λογιά
όψην έχει και μπογιά,
μάειδε πόσο χρόνω νάναι
μάειδε τ’ όνομά της κάνε.
Κι’ αν την ξαί- κι’ αν δεν την ξαίρω
ξαίρω το μπαμπά το γέρο
(γέρο στα μυαλά) και τούτο
λέει ποιανού δεντρού είναι φρούτο.
Θάναι αγνή ψυχή και νους
πάντοτε στους ουρανούς.
Ποίημα ζωντανό, δροσιά
μες στην κοσμοχαλασιά.
Κι’ η καρδιά της; Παραδείσα
άνοιξη. Όσο θέλεις φύσα,
μαύρη κάκητα της πλάσης,
δε μπορείς να τη χαλάσεις!
Ε! λοιπόν τι τα γυρεύει
των λογίων μας τα ερέβη;
Ποια μεγάλη φαντασία
τη δικιά της φτάνει ουσία;
Μετά το ποίημα, υπήρχε η ακόλουθη σημείωση των υπευθύνων του περιοδικού:
«Το ποίημα αυτό, που το παραχώρησε στο περιοδικό μας ο ίδιος ο ποιητής κ. Κώστας Βάρναλης, είναι γραμμένο στο λεύκωμα της κορούλας του συγγραφέα της “Αιολικής Γης”. Στο ίδιο λεύκωμα γράφουνε σχεδόν όλοι οι γνωστοί λογοτέχνες μας και σε τούτο αναφέρεται το τελευταίο τετράστιχο: Τι γυρεύει η αθώα κι’ απλή ύπαρξη της μικρής απ’ τα “ερέβη” της φαντασίας των πεζογράφων και ποιητών μας;»
Μπορούμε να ανασυνθέσουμε τα γεγονότα, που οδήγησαν στην πραγματοποίηση της επίσκεψης του Κώστα Βάρναλη στο διαμέρισμα της οικογένειας του Ηλία Βενέζη.
Ο Ηλίας Βενέζης, στις 27 Οκτωβρίου 1943, παραμονή της επετείου έναρξης του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, εκφώνησε λόγο σε κλειστή συγκέντρωση συναδέλφων του, που οργανώθηκε στο κεντρικό κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος, όπου εργαζόταν. Το γεγονός πληροφορήθηκαν οι Γερμανικές Υπηρεσίες. Αμέσως συνελήφθη από τα SS και φυλακίστηκε στο κελί μελλοθανάτων του «Μπλοκ C» των Φυλακών Αβέρωφ. Από μέρα σε μέρα αναμενόταν η εκτέλεση της ποινής.
Για την αποτροπή της, έγιναν παραστάσεις προς τις γερμανικές αρχές της πόλης τόσο από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό όσο και από άλλες επιστημονικές και πνευματικές προσωπικότητες της εποχής. Η κινητοποίηση έφερε αποτέλεσμα και στις αρχές Δεκεμβρίου απελευθερώθηκε.
Λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του «Αιολική Γη» (Αθήνα, Εκδόσεις «Άλφα» Ι. Σκαζίκη, 1943), που γνώρισε μεγάλη αποδοχή από το αναγνωστικό κοινό της εποχής. Τα 3.900 αντίτυπα εξαντλήθηκαν μέσα σε τρεις μήνες και το βιβλίο ξανατυπώθηκε τον Μάρτιο του 1944, από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, σε 5.100 αντίτυπα.
Η περιπέτεια των εικοσιτριών ημερών παραμονής του στις Φυλακές Αβέρωφ αποτέλεσε το αντικείμενο του θεατρικού έργου «Μπλοκ C», που έγραψε λίγους μήνες αργότερα ο Ηλίας Βενέζης. Πρωτοπαρουσιάστηκε το 1945 στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη. Το δράμα εκδόθηκε την επόμενη χρονιά: «Μπλοκ C. Δράμα σε Τρεις Πράξεις και Τέσσερις Εικόνες» (Αθήνα, «Οι φίλοι του βιβλίου», 1946). Στο βιβλίο, που τυπώθηκε σε 2.000 αντίτυπα, υπήρχε η ακόλουθη αφιέρωση: «Αφιερώνεται στον Κρίτωνα Ελευθεριάδη, στον Μιχάλη Πούσκουρη και στον Ηλία Αναστασιάδη, τους τρεις φίλους μου που μαζί περάσαμε δύσκολες μέρες στο Μπλοκ C».
Λεπτομερέστερα στοιχεία για την υπόθεση και πώς τελικά επιτεύχθηκε η απελευθέρωση του πατέρα της έδωσε η Άννα Βενέζη-Κοσμετάτου σε συνέντευξή της προς τον Γιάννη Πανταζόπουλο, η οποία δημοσιεύτηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2016 στην εφημερίδα «Lifo». Η συνέντευξη, πλαισιωνόταν από φωτογραφίες της, τραβηγμένες από τον φωτογράφο Πάρι Ταβιτιάν.
Αρκετοί γνωστοί και ομότεχνοι του πεζογράφου, αμέσως μόλις έγινε γνωστή η αποφυλάκισή του, άρχισαν να τον επισκέπτονται, προκειμένου να του εκφράσουν τη συμπαράστασή τους, ύστερα από την περιπέτεια που έζησε αλλά και για να τον συγχαρούν για την έκδοση της «Αιολικής Γης».
Η επίσκεψη του Κώστα Βάρναλη εικάζεται ότι πραγματοποιήθηκε στα τέλη Δεκεμβρίου 1943 με αρχές Ιανουαρίου 1944. Εκτός από τις πληροφορίες που θα ζήτησε από τον Ηλία Βενέζη, σχετικά για την περιπέτεια που έζησε και την αίσια κατάληξή της, θα συζήτησε μαζί του και για το τελευταίο βιβλίο του. Παράλληλα, θα αντάλλαξε μαζί του απόψεις για το πώς διαμορφωνόταν πλέον η κατάσταση στον ελληνικό χώρο καθώς, όπως όλα έδειχναν, θα τερματιζόταν εκείνο το έτος η Κατοχή. Στο περιθώριο της συνομιλίας, ύστερα από απαίτηση της τετράχρονης Άννας, έγραψε ο Κώστας Βάρναλης στο λεύκωμά της και το ποίημα.
Το ποίημα, όπως μπορεί να διαπιστώσει κάποιος, είναι από τα ομορφότερα παιδικά ποιήματα που έχει γράψει ο Κώστας Βάρναλης. Αποτελείται από έξι τετράστιχες στροφές. Ξεχωρίζει η τελευταία.
Δεν ήταν η πρώτη φορά που έγραφε παιδικά ποιήματα ο Κώστας Βάρναλης. Λίγο διάστημα πριν, είχαν γίνει γνωστά ακόμα δύο, με τους τίτλους «Ο κορυδαλλός» και «Ποντικός και ταύρος». Δημοσιεύτηκαν στο τετρασέλιδο «Ξεχωριστό φύλλο για το παιδί», που ήταν ένθετο στο τριακοστό φύλλο του εβδομαδιαίου λογοτεχνικού περιοδικού «Καλλιτεχνικά Νέα», το οποίο κυκλοφόρησε το Σάββατο 1 Ιανουαρίου 1944.
Το πρώτο, «Ο κορυδαλλός», ανήκε σε μία πλούσια συγκομιδή 39 ποιημάτων για παιδιά, που είχαν συμπεριληφθεί στην ποιητική συλλογή του Νώντα Έλατου, «Ο Κορυδαλλός. Παιδικά ποιήματα» (Αθήνα 1937). Το περιεχόμενο της συλλογής και οι λόγοι για τους οποίους αποσιωπήθηκε από αυτήν το όνομα του Κώστα Βάρναλη θα σχολιαστούν σε άλλη περίσταση.
Το βραχύβιο νεανικό λογοτεχνικό περιοδικό «Τέχνη και Ζωή», στο οποίο δημοσιεύτηκε το ποίημα του Κώστα Βάρναλη για την Άννα Βενέζη, εκδιδόταν στην Αθήνα και κυκλοφορούσε από τον Οκτώβριο του 1943 ώς τον Μάιο του 1944. Στους οκτώ μήνες που επιβίωσε τυπώθηκαν πέντε τεύχη (το τελευταίο τριπλό). Διευθυνόταν αρχικά από τους Άρη Βενέτη και Τάσο Παππά και στη συνέχεια από Επιτροπή. Αρχισυντάκτης του στα περισσότερα τεύχη ήταν ο Γιώργος Ν. Παπαλεονάρδος. Οι υπεύθυνοι έκδοσής του διατηρούσαν επαφές με τον Κώστα Βάρναλη. Το επιβεβαίωνε ο τίτλος που επέλεξαν για το περιοδικό τους. Παρέπεμπε στο «Τέχνη και Ζωή», τον επίτιτλο των χρονογραφημάτων, που δημοσίευε τότε ο ποιητής στην εφημερίδα «Πρωία» και είχαν μεγάλη απήχηση. Στις σελίδες του δημοσιεύτηκαν ποιήματα, διηγήματα, μελέτες, μεταφράσεις και κριτικά σημειώματα για το θέατρο και το βιβλίο. Αναλυτικότερα για το περιοδικό, όπως και για άλλα της ίδιας περιόδου, έχει γράψει η Αλεξάνδρα Μπουφέα στο σπουδαίο βιβλίο της «Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Κατοχής» (Αθήνα, Σοκόλης, 2006).
Αδιευκρίνιστο παραμένει σε ποιο πρόσωπο, που ανήκε στον κύκλο της «Τέχνης και Ζωής», εμπιστεύθηκε ο Κώστας Βάρναλης το αντίγραφο του ποιήματος, που είχε γράψει στο λεύκωμα της Άννας Βενέζη. Ο Τάσος Παππάς, όπως σημειώνει η Αλεξάνδρα Μπουφέα, της είχε αναφέρει ότι ήταν ο ίδιος. Μάλλον όμως, δεν ήταν έτσι. Κι αυτό γιατί δεν ανήκε τότε στον στενό πυρήνα έκδοσης του περιοδικού. Πιθανότατα, παραλήπτης του χειρογράφου ήταν ο αρχισυντάκτης του περιοδικού Γιώργιος Ν. Παπαλεονάρδος, ο οποίος διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον ποιητή.
Στο βιβλίο της η Αλεξάνδρα Μπουφέα, γράφει για το ποίημα του Κώστα Βάρναλη, που είχε δημοσιευτεί το 1944 στις σελίδες του περιοδικού.
Το ποίημα, μαζί με άλλα αθησαύριστα ποιήματα, που εντοπίστηκαν σε διάφορα έντυπα, αναδημοσιεύτηκε πριν από λίγα χρόνια στο βιβλίο του Ηρακλή Κακαβάνη, «Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του» (Αθήνα, Εντός, 2012).
Μία τελευταία παρατήρηση. Στο λεύκωμα της μικρής Άννας Βενέζη, όπως επισημαίνεται στο σημείωμα της «Τέχνης και Ζωής», είχαν γράψει κείμενά τους πολλοί γνωστοί λογοτέχνες της εποχής. Όλα τα κείμενά τους, μάλλον, είναι αθησαύριστα.
Αν η Άννα Βενέζη-Κοσμετάτου διατήρησε το λεύκωμα και σώζεται ακόμη στο αρχείο της γίνεται αντιληπτό πόσο σημαντικό είναι για τη σημερινή έρευνα. Είναι επιτακτική η ανάγκη έκδοσής του. Θα μπορούσε να αναπαραχθεί, με μία σύντομη εισαγωγή, στην οποία θα γίνεται λόγος για περιβάλλον, μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε, και να ακολουθήσουν λεπτομερή σχόλια για τα κείμενα που υπάρχουν στις σελίδες του.
ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ
Πηγή: timesnews.gr
